Film Noir - Αφιέρωμα στο κλασικό φιλμ νουάρ

Η Κυρία απ' τη Σαγκάη (Όρσον Γουέλς, 1947)

Το κλασικό φιλμ νουάρ είχε τελειώσει καιρό πριν γεννηθούν οι περισσότεροι από εμάς. Η τηλεόραση σπάνια - αν ποτέ - έδειχνε ταινίες του είδους. Προσωπικά, το ανακάλυψα στα πανεπιστημιακά μου χρόνια σε ειδικά αφιερώματα σε αίθουσες τέχνης της Θεσσαλονίκης και σε κινηματογραφικές λέσχες. Τι ειρωνεία ένα από τα πιο λαϊκά κινηματογραφικά είδη να γίνεται προϊόν καλτ για "κουλτουριάρηδες"! Είναι κρίμα η χρονική απόσταση να μην επιτρέπει στο πλατύ κοινό να έχει πρόσβαση σε τέτοιες ταινίες-σταθμούς στην ιστορία του κινηματογράφου. Τώρα πια κάποιες από αυτές παίζονται πού και πού στην τηλεόραση κυρίως από τα κρατικά κανάλια, αλλά το ασπρόμαυρο δεν θεωρείται πλέον ελκυστικό από τις νεότερες γενιές. Ευτυχώς, πολλές υπάρχουν ακόμη στα ράφια ενημερωμένων βιντεοκλάμπ και στο διαδίκτυο και δεν έχουν εκλείψει εντελώς οι άνθρωποι που γοητεύονται από τις εξαιρετικές ιστορίες που αυτές αφηγούνται. Γι' αυτούς όλους θα προσπαθήσω να φτιάξω εδώ έναν μικρό οδηγό για ταινίες του φιλμ νουάρ που αφήσαν εποχή.

Ο τρίτος άνθρωπος (Κάρολ Ριντ, 1949)

Το φιλμ νουάρ είναι κατά κύριο λόγο αμερικάνικο κινηματογραφικό είδος. Άνθισε σε μια συγκεκριμένη περίοδο που οι ιστορικοί του κινηματογράφου γενικά θεωρούν ότι ξεκίνησε με το Γεράκι της Μάλτας (The Maltese Falcon - Τζον Χιούστον, 1941) και τελείωσε με τον Άρχοντα του Σκότους (Touch of Evil - Όρσον Γουέλς, 1958). Αντανακλούσε τον μηδενισμό του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και την αλλοτρίωση και ηθική κατάπτωση του μεταπολεμικού κόσμου.  Ο όρος (noir=μαύρο) πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1946 από έναν ξεχασμένο σήμερα Γάλλο κριτικό (Nino Frank) για να περιγράψει τη "σκοτεινή" θεματολογία και τους αμφιλεγόμενους ήρωες πολλών χολιγουντιανών παραγωγών της εποχής.

Ο μεγάλος ύπνος (Χάουαρντ Χωκς, 1946)

Στο κλασικό φιλμ νουάρ οι διαβαθμίσεις του γκρίζου προσφέρονται ιδιαίτερα για τη δραματική αναπαράσταση των απρόσωπων δωματίων ξενοδοχείων, των μουντών γραφείων, άθλιων μπαρ, εστιατορίων, αυτοκινήτων και των μουσκεμένων από τη βροχή δρόμων. Η ζοφερή και δυσοίωνη ατμόσφαιρα είναι απαραίτητο συστατικό των γυμνών αστικών τοπίων όπου εκτυλίσσονται τα δρώμενα. Η επίδραση του Γερμανικού Εξπρεσιονισμού - ιδίως σκηνοθετών όπως ο Παμπστ, ο Μουρνάου και ο Λανγκ - είναι εμφανής στους χαμηλούς φωτισμούς, στις μακριές σκιές και στα κοντινά πλάνα των εκφραστικών προσώπων. Η αδιόρατα απειλητική ατμόσφαιρα εντείνεται από τον σκληρό φωτισμό και τον ωμό ρεαλισμό του σκηνικού. Το αστικό τοπίο απεικονίζεται ψυχρό, απρόσωπο και αμετάκλητο, σε αντίθεση με την παροδικότητα των προσώπων που κινούνται μέσα του. Στις μικρές πόλεις και στην ύπαιθρο, το περιβάλλον κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο, που μοιάζει εντελώς εκτός τόπου.

Οι αριστοκράτες του εγκλήματος (Τζόζεφ Λούις, 1955)

Ο σκηνοθέτης στο φιλμ νουάρ είναι ο "δημιουργός" της ιστορίας. Συχνά η αφήγηση δίνεται με φλασμπάκ και με δραματικά voice-over (αφήγηση οφ). Η ανάπτυξη της ιστορίας και των χαρακτήρων είναι υψίστης σημασίας και δεν θυσιάζεται ποτέ για χάρη ειδικών εφέ ή παρατεταμένων σκηνών δράσης. Ωστόσο, πολλές φορές η εξέλιξη της πλοκής είναι περίπλοκη με τον θεατή να χρειάζεται να την αποκωδικοποιήσει. Οι τοποθετήσεις και οι κινήσεις της κάμερας και το καδράρισμα χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία αγωνίας και προσμονής. Ο ρυθμός είναι γρήγορος και οι διάλογοι κοφτοί, με σύντομες φράσεις και γλώσσα του δρόμου. Κυριαρχεί ένας διάχυτος ερωτισμός. Το μοντάζ, η εναλλαγή σκηνών και πλάνων, γίνεται ομαλά και χωρίς πολλά τεχνάσματα.

Η μεγάλη κάψα (Φριτς Λανγκ, 1953)

Πολλές από τις πιο δημοφιλείς ταινίες του είδους βασίστηκαν σε μυθιστορήματα συγγραφέων όπως ο Ντάσιελ Χάμετ, ο Ρέιμοντ Τσάντλερ και ο Τζέιμς Μ. Κέιν. Ιστορίες παρμένες συχνά από την περίοδο της Μεγάλης Οικονομικής Ύφεσης και της Ποτοαπαγόρευσης, αλλά και μεταγενέστερες, με θέμα την προδοσία και την αλλοτρίωση, με κυνικούς ήρωες και καταδικασμένες γυναίκες. Τα πρόσωπα σκιαγραφούνται με σαφήνεια, σαν πρωταγωνιστές αρχαίου δράματος. Οι άντρες είναι συνήθως χαμηλόμισθοι αστυνομικοί, ιδιωτικοί ντετέκτιβ, περιπλανώμενα ή μοναχικά άτομα. Οι γυναίκες πότε είναι επικίνδυνα όμορφες, κυριαρχικές, χωρίς ηθικές αναστολές και πότε αθώα κι άβγαλτα κορίτσια που χρειάζονται τη βοήθεια ενός δυνατού άντρα. Οι πλούσιοι και ισχυροί περιγράφονται ως άπληστοι, εγωιστές και διεφθαρμένοι. Οι κρατικοί λειτουργοί (αστυνομικοί, δικαστικοί και πολιτικοί) είναι είτε αδύναμοι να αντιδράσουν απέναντι στη γενικευμένη διαφθορά ή τεμπέληδες, αργυρώνητοι και ανάλγητοι.

Οι δολοφόνοι (Ρόμπερτ Σιόντμακ, 1946)

Από αρκετούς κριτικούς αμφισβητείται αν το φιλμ νουάρ είναι διακριτό κινηματογραφικό είδος - μιλούν για σκηνοθετικό στιλ που αντιτίθεται στο συμβατικό χολιγουντιανό ύφος της εποχής. Συχνά, γίνεται μεγάλη συζήτηση αν η τάδε ή η δείνα ταινία ανήκει στο είδος ή όχι. Πέρα από τα προβλήματα ορισμού, όμως, το φιλμ νουάρ είναι για όλους η σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης εμπειρίας: υπαρξιακές ιστορίες καταδικασμένου έρωτα, βίας και προδοσίας με κυνικούς αντι-ήρωες και ελκυστικές μοιραίες γυναίκες.

Ταινίες του κλασσικού φιλμ νουάρ 
Οι ταινίες που προτείνω για μια πρώτη μύηση στο κλασσικό φιλμ νουάρ είναι οι εξής:
[με χρονολογική σειρά]

The Maltese Falcon - Το γεράκι της Μάλτας [Τζον Χιούστον, 1941 - Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ, Μέρι Άστορ, Πίτερ Λόρι]
Με διαλόγους παρμένους κατευθείαν από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Ντάσιελ Χάμετ θεωρείται η ταινία που ξεκίνησε το φιλμ νουάρ. Περικυκλωμένος από προδοσία, εξαπάτηση, απεγνωσμένους ανθρώπους που άλλο είναι κι άλλο φαίνονται, ο ιδιωτικός ντετέκτιβ Σαμ Σπέιντ προσπαθεί να βρει τον δολοφόνο του συνεταίρου του. Οι έρευνές του τον οδηγούν ταυτόχρονα στα ίχνη ενός ανεκτίμητου αγαλματίδιου που μοιάζει να είναι το κλειδί της υπόθεσης.

Double Indemnity - Διπλή αποζημίωση / Κολασμένη αγάπη [Μπίλι Γουάιλντερ, 1944 - Φρεντ ΜακΜάρεϊ, Μπάρμπαρα Στάνγουικ, Έντουαρντ Ρόμπινσον]
Από το μυθιστόρημα του Τζέιμς Κέιν και σενάριο του Ρέιμοντ Τσάντλερ. Η Φύλις Ντίτριχμαν πείθει τον ασφαλιστή Γουόλτερ Νεφφ να τη βοηθήσει να σκοτώσει τον άντρα της για τα λεφτά της ασφάλειας. Αν καταφέρουν να φανεί σαν ατύχημα η σύζυγος θα πάρει διπλή αποζημίωση.

Gilda - Τζίλντα [Τσαρλς Βίντορ, 1946 - Τζον Γκλεν, Ρίτα Χέιγουορθ]
Ο μικροαπατεώνας και τζογαδόρος Τζόνι Φάρελ φτάνει στη Αργεντινή και γίνεται το δεξί χέρι του αδίστακτου Μπάλιν Μάντσον, ιδιοκτήτη καζίνου. Η συνεργασία τους θα δοκιμαστεί όταν ο Μάντσον θα επιστρέψει από ένα ταξίδι με μια σύζυγο: την εξαιρετικά ελκυστική Τζίλντα (Γκίλντα, η ορθή προφορά), παλιά γνώριμη του Φάρελ. Οι σχέσεις Τζόνι-Τζίλντας γίνονται ακόμη πιο περίπλοκες όταν ο Μάντσον εξαφανίζεται.

The Killers - Οι δολοφόνοι [Ρόμπερτ Σιόντμακ, 1946 - Μπαρτ Λάνκαστερ, Άβα Γκάρντνερ, Έντμοντ Ο'Μπράιαν]
Από τα σκληρά φιλμ νουάρ, βασισμένο σε διήγημα του Έρνεστ Χέμινγουεϊ και βοήθεια στο σενάριο από Τζον Χιούστον και Ρίτσαρντ Μπρουκς. Δύο πληρωμένοι δολοφόνοι φτάνουν σε μια μικρή αμερικανική πόλη και σκοτώνουν τον "Σουηδό", που δουλεύει βοηθός στο τοπικό βενζινάδικο. Προβληματισμένος από το γεγονός πως το θύμα δεν αντιστάθηκε, ο ασφαλιστικός ερευνητής Ρίαρντον προσπαθεί να ανακαλύψει το παρελθόν του Σουηδού. Σιγά-σιγά ξετυλίγει το κουβάρι για να καταλήξει στην εκθαμβωτική και μυστηριώδη Κίτι Κόλινς.

Notorious [Άλφρεντ Χίτσκοκ, 1946 - Κάρι Γκραντ, Ίνγκριντ Μπέργκμαν, Κλοντ Ρέινς]
Η Αλίσια, κόρη Γερμανού καταδικασμένου για συνεργασία με τους Ναζί, δέχεται να βοηθήσει την αμερικανική κυβέρνηση να εξαρθρώσει ένα φιλοναζιστικό δίκτυο με έδρα το Ρίο ντε Τζανέιρο. Μπλέκεται στην υπόθεση πολύ πιο επικίνδυνα απ' όσο είχε αρχικά φανταστεί. Παράλληλα, η ερωτική σχέση ανάμεσα στην Αλίσια και στον αμερικανό πράκτορα Ντέβλιν δείχνει να περιπλέκει τα πράγματα. Μια από τις πιο ώριμες ταινίες του μετρ Χίτσκοκ, διαβόητη επίσης για τη σκηνή με το παρατεταμένο - σοκ για την εποχή - φιλί ανάμεσα στους δυο πρωταγωνιστές.

The Big Sleep - Ο μεγάλος ύπνος / Πάθος και αίμα [Χάουαρντ Χωκς, 1946 - Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ, Λορίν Μπακόλ]
Βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Ρέιμοντ Τσάντλερ και με συνεργασία του Γουίλιαμ Φόκνερ στο σενάριο. Ο ιδιωτικός ντετέκτιβ Φίλιπ Μάρλοου προσπαθεί να εξιχνιάσει μια μυστηριώδη υπόθεση εξαφανίσεων, φόνων και εκβιασμών. Κάθε πρόβλημα που λύνεται οδηγεί σε καινούργιους γρίφους και ο Μπόγκι δίνει ρεσιτάλ ηθοποίας σε μια ταινία με έντονο  χιούμορ.


The Lady from Shanghai - Η κυρία απ' τη Σαγκάη [Όρσον Γουέλς, 1947 - Όρσον Γουέλς, Ρίτα Χέιγουορθ]
Ο Μάικλ Ο'Χάρα γνωρίζει την πανέμορφη Έλσα και προσλαμβάνεται ως ναυτικός στο γιοτ του συζύγου της, ανάπηρου ποινικολόγου Άρθουρ Μπάνιστερ, που πρόκειται να ταξιδέψει από τη Νέα Υόρκη στο Σαν Φρανσίσκο προερχόμενο από τη Σαγκάη. Δέχεται να συμμετάσχει σε μια αλλόκοτη συνομωσία για εικονικό φόνο, με σκοπό να πάρει 5.000 $ και να φύγει μαζί με την Έλσα. Η σκηνοθεσία Γουέλς δείχνει και την αμφίθυμη σχέση του με την τότε σύζυγό του, Χέιγουορθ - το ζευγάρι λίγο αργότερα θα οριστικοποιούσε το διαζύγιό του. Η τελευταία σκηνή με τους καθρέφτες θεωρείται κλασσική.

Out of the Past - Αμαρτωλοί και δολοφόνοι / Αμάρτημα του παρελθόντος [Ζακ Τουρνέρ, 1947 - Ρόμπερτ Μίτσαμ, Τζέιν Γκριρ, Κερκ Ντάγκλας, Ρόντα Φλέμινγκ]
Ο γαλλικής καταγωγής σκηνοθέτης γυρίζει μια από τις πιο σημαντικές ταινίες του είδους, με συμβολή του Τζέιμς Μ. Κέιν στο σενάριο. Ο Τζεφ Μπέιλι έχει ένα βενζινάδικο σε μια μικρή αμερικανική πόλη, όπου έχει καταφύγει για να ξεφύγει από το παρελθόν του. Τρία χρόνια πριν, είχε αναλάβει ως ιδιωτικός ντετέκτιβ να βρει την Κάθι, ερωμένη του χαρτοπαίχτη Γουίτ Στέρλινγκ, που το έσκασε με τα λεφτά του. Την εντοπίζει στο Ακαπούλκο, αλλά η Κάθι τον κάνει να ξεχάσει τη δουλειά για την οποία πήγε εκεί...

The Third Man - Ο τρίτος άνθρωπος [Κάρολ Ριντ, 1949 - Τζόζεφ Κότεν, Όρσον Γουέλς, Αλίντα Βάλι, Τρέβορ Χάουαρντ]
Παρ' όλο που δεν γυρίστηκε από το Χόλιγουντ, η αγγλική ταινία από τη νουβέλα του Γκράχαμ Γκριν έχει όλα εκείνα τα στοιχεία για να είναι κλασική στο είδος της. Εξαιρετικές λήψεις, ατμόσφαιρα και σασπένς στη μεταπολεμική Βιέννη, όπου ο συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων Χόλι Μάρτινς προσπαθεί να εξιχνιάσει τον μυστηριώδη θάνατο του παλιού του φίλου, τυχοδιώκτη Χάρι Λάιμ.

In a Lonely Place - Διψασμένος για ηδονή [Νίκολας Ρέι, 1950 - Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ, Γκλόρια Γκρέιαμ]
Ο Ντίξον Στιλ, ένας σεναριογράφος με τάση για βίαια ξεσπάσματα, είναι ύποπτος για τον φόνο μιας νεαρής γυναίκας μέχρι που η μαρτυρία μιας γειτόνισσάς του, της Λόρελ, τον απαλλάσσει. Αναπτύσσεται μια φιλική σχέση μεταξύ τους που καταλήγει σε έρωτα. Όμως κάποια στιγμή θα μπει ανάμεσά τους η αμφιβολία.

The Big Heat - Η μεγάλη κάψα [Φριτς Λανγκ, 1953 - Γκλεν Φορντ, Γκλόρια Γκρέιαμ, Τζόσλιν Μπράντο]
Ο Φριτς Λανγκ ήταν ένας από τους εμβληματικούς σκηνοθέτες του Γερμανικού Εξπρεσιονισμού και διέφυγε από τη Ναζιστική Γερμανία για τις ΗΠΑ, όπου συνέχισε την κινηματογραφική του καριέρα. Ο αστυνόμος Ντέιβ Μπάνιον τα βάζει σχεδόν μόνος ενάντια σε ένα ισχυρό συνδικάτο που δείχνει να ελέγχει τα πάντα στην πόλη. Θα πληρώσει βαρύ προσωπικό τίμημα, αλλά θα βρει αναπάντεχη βοήθεια από μια απελπισμένη γυναίκα που συνδέεται με το οργανωμένο έγκλημα.

The Big Combo - Οι αριστοκράτες του εγκλήματος [Τζόζεφ Λούις, 1955 - Κόρνελ Γουάιλντ, Τζιν Γουάλας, Ρίτσαρντ Κόντε]
Η συγκεκριμένη ταινία εντυπωσιάζει με την καταπληκτική φωτογραφία και τη μουσική της επένδυση. Ο αστυνόμος Λέναρντ Ντάιαμοντ τα βάζει με τον σαδιστή γκάνγκστερ κ. Μπράουν παρά τις συμβουλές των ανωτέρων του. Προσπαθεί απεγνωσμένα να βρει στοιχεία, ενώ ταυτόχρονα του έχει γίνει έμμονη ιδέα η ερωμένη του Μπράουν, Σούζαν, την οποία ο γκάνγκστερ κρατάει σχεδόν αιχμάλωτη.



Τα παραπάνω φιλμ είναι διαλεγμένα με βάση το προσωπικό μου γούστο - και τη μνήμη μου. Η ιστοσελίδα για το σινεμά They Shoot Pictures, Don't They? παραθέτει ως τις πιο συχνά αναφερόμενες ταινίες φιλμ νουάρ - σύμφωνα με τις στατιστικές του - τις εξής: Out of the Past, The Maltese Falcon, Laura (1944), Touch of Evil (1958), D.O.A. (1949), Double Indemnity, The Killers, The Asphalt Jungle (1950), The Big Sleep, Kiss Me Deadly (1955).

Το νουάρ επηρέασε και επηρεάζει πολλούς σκηνοθέτες. Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός μεταγενέστερων ταινιών που εμπεριέχουν πολλά από τα στοιχεία του και εντάσσονται σε αυτό που συχνά αποκαλείται νεο-νουάρ. Αλλά αυτό είναι υλικό για ένα καινούργιο αφιέρωμα...

[Πολύτιμα στοιχεία για αυτό τον οδηγό δανείστηκα από το epinions, imdb, TSPDT, Wikipedia και αλλού στο διαδίκτυο.]